^{Archiwum Marcina Zamoyskiego}

Wizyty we dworze Jana Władysława hr. Zamoyskiego (1849-1923) zwanego „Janio/Jańciem” i Stanisława Kostki hr. Zamoyskiego w Trzebusce (pod Sokołowem Małopolskim), administrowanym przez P. Roztworowskiego. Na fotografiach występuje także późniejszy właściciel dworu w Trzebusce Jan Nowak. Życie w okolicy, w Nienadówce na Trzebusce i w Sokołowie. Jest rok 1904, Jaśnie wielmożny pan Stanisław Zamojski, fotografuje rodzinne włości, by stworzyć z nich album, który po 118 latach, częściowo mogę wam przedstawić poniżej. Te zdjęcia po raz pierwszy są przedstawiane szerzej w Nienadówce, dlatego pewnie będą chętnie przeglądane, zwłaszcza przez rodzinę wymienionego Jana Nowaka, mylnie na niektórych zdjęciach opisanego imieniem Jakub. Prócz dzierżawcy Jana Nowak, późniejszego nabywcę dworu w Trzebusce, jest też wymienione kilku innych pracowników folwarku, stangretów, stajennych, parobków i ich dzieci. Zdjęcia poniżej zostały wykonane w Nienadówce, pokusiłem się o mały opis niektórych z nich, o próbę ich umiejscowienia. Zdjęcia mają swój numer, będzie łatwiej jeżeli ktoś zechciałby dołożyć coś od siebie. Zapraszam do zabawy i miłego oglądania.

Zdjęcie nr. 1. Sześciu chłopców siedzących, stojących przy poręczy, barierce, pięciu z nich w poszarpanych łachach i boso, bieda galicyjska, która występowała nie tylko w Nienadówce. Z lewej strony jako pierwszy, dość porządnie ubrany mieszkaniec pochodzenia najprawdopodobniej żydowskiego. Zdjęcie jak myślę zostało wykonane na moście po którym biegnie droga do Rzeszowa. W górnej części zdjęcia widzimy drogę biegnącą w górną Nienadówkę i zabudowania, w tamtych czasach, należące do, którejś z rodzin żydowskich. Z opracowania "Kasy Stefczyka" wiemy, że w tej okolicy mieszkała rodzina żydowska prowadząca karczmę, jest tylko mała rozbieżność jak nazywał się jej właściciel. W/g jednych źródeł właściciel nazywał się że Berek Kraml, lub Kraut, bo takie nazwisko można znaleźć w spisach szkolnych. Mieszkająca nieopodal pani twierdzi, że żyd nazywał się Mejlech, który miał córkę Cyprę. Być może obaj mieszkali razem lub w pobliżu, w tej okolicy mieszkało więcej rodzin żydowskich. To od jednego z nich, 25 lutego 1939 r. Kasa Stefczyka zakupiła plac, dom mieszkalny i budynek gospodarczy wraz z piwnicą za cenę 3.500 zł. Sprzedającym był Berek Kraml lub Kraut. Budynek Kasy Stefczyka stał dokładnie naprzeciw chłopców ze zdjęcia. Mogę sobie wyobrazić, że w 1904 roku to właśnie, Berek ciekawski chłopiec, przygląda się ze swoimi kolegami przejeżdżającym "jaśnie panom".

Po najechaniu kursorem na zdjęcie zobaczysz to samo miejsce współcześnie. Dodałem tam mały element, tablicę z umieszczonym zdjęciem sprzed lat. Jest to pomysł, który chodzi za mną od dawna, Chętnie się nim dzielę. Na stronie jest dużo zdjęć właśnie takich ciekawych, stare budynki, kapliczki, ciekawym elementem byłyby takie właśnie tablice z umieszczonym zdjęciem sprzed lat. Byłoby to coś na kształt Foto zmian, ale w plenerze. Co Wy na to ?

Zdjęcie nr. 2. Pojedynczo stojąca chata chłopska kryta strzechą. Typ chaty "biedniackiej" składającej się z jednej izby i sieni. Stała ona zapewne po północnej stronie górnej Nienadówki, w rejonie drogi "karczmarki na zachód. W tamtym czasie ta część wsi była jeszcze mało zabudowana. Ciekawostką może być fakt, że podobne chaty przetrwały długie lata i jeszcze 60 lat później można było spotkać podobne. Poniżej chałupa z Nienadówki Dolnej, którą jeszcze ja pamiętam. Jak widać na zdjęciu poniżej, tętniło tam życie towarzyskie zwłaszcza w niedzielne popołudnie. Rosła przy niej wysoka wspaniała grusza, strzegł ją jednak jak źrenicy w oku, własciciel. Często nas gonił, kiedy przypadkiem wracając "ściżkami" ze szkoły do domu, znaleźliśmy się w jej pobliżu.

Zdjęcie nr. 3. Zdjęcie opisane błędnie, w środku stoi Jan Nowak, dzierżawca i późniejszy współ kupujący majątek w Trzebusce.

Zdjęcie nr. 4. Zdziwił mnie trochę brak mężczyzn z kosami, ale jak mi wytłumaczono, jęczmień jest krótki więc dawniej ścinano go tylko sierpem, bo się wtedy nie mierzwił.

Zdjęcie nr. 5. Anna Bukała, była siostrą ks. Ludwika Bukały, którego 17 sierpnia 1901r., z przedstawienia kolatora świątyni nienadowskiej Jana Władysława hr. Zamojskiego, biskup przemyski Józef Sebastian Pelczar mianował proboszczem parafii Nienadówka. Anna Bukulanka, bo tak ją też nazywano była nauczycielką w dwuklasowej szkole w Nienadówce Środkowej w latach 1903 - 1914.

Zdjęcie nr. 6. Zdjęcie opisane błędnie, stoi Jan Nowak, dzierżawca i późniejszy współ kupujący majątek w Trzebusce.

Zdjęcie nr. 7. Duma parafian, nowo wybudowany kościół parafialny w Nienadówce, na zdjęciu widoczny od strony północnej. Kościół był budowany od 1895 r., a poświęcona w 1897 r. Proboszczem był wówczas ks. Antoni Momidłowski. Biskup przemyski Karol Józef Fischer dokonał konsekracji świątyni 1 lipca 1901 r. Na pierwszym planie, obsiane "plebańskie" pole.

Zdjęcie nr. 8. Duma parafian, nowo wybudowany kościół parafialny w Nienadówce, na zdjęciu widoczny od strony wschodniej, jakby z drogi prowadzącej na cmentarz. Na pierwszym planie zabudowania chłopskie, piękne, wydaje się jakby składały się tylko z wysokiego dachu krytego strzechą. Zastanawia mnie ten budynek z prawej, jest to mniej więcej miejsce gdzie stała druga i trzecia organistówka. Pierwsza organistówka znajdowała się na placu przy kościele, następna powstała po drugiej strony drogi. Z drugiej strony nie wydaje mi się, by nowo wybudowaną organistówkę kryto strzechą.

Mapka katastralna Nienadówki z roku 1855, na mapce zaznaczyłem miejsce z którego przypuszczalnie zostało wykonane zdjęcie nr.8. Być może na zdjęciu są chałupy oznaczone na mapie nr. 73 i nr. 75. Zdjęcie nr. 9, wykonano kilkadziesiąt kroków dalej, już na wprost kościoła.

Zdjęcie nr. 9. Duma parafian, nowo wybudowany kościół parafialny w Nienadówce, na zdjęciu widoczny od strony wschodniej, jakby z drogi prowadzącej na cmentarz, fotograf poruszał się w jego kierunku. Na pierwszym planie pięknie złożone kopy zboża, okres żniw. Poniżej porównanie miejsc, niestety nie udało się zrobić zdjęcia z tych samych miejsc. (nowo wybudowane domy)

Zdjęcie nr. 10. Niepowtarzalny widok kąpiących się dzieciaków i pławiących się koni. Było dwa takie miejsca gdzie zdjęcie mogło być wykonane, pierwsze to staw plebański, dziś już nie istniejący, był za budynkiem OSP w kierunku zachodnim. Drugi zbiornik znajdował się w górnej Nienadówce po południowej stronie drogi w biegu strumyka "Nienadówka". Ten za remizą bardziej pasuje do starego zdjęcia, z powodu tej drogi z lewej strony.

Zdjęcie nr. 11. Trudno w tym gościńcu rozpoznać dzisiejszą drogę z Sokołowa do Rzeszowa, a jest to uchwycony odcinek drogi, zaczynający się gdzieś na wysokości pizzerii "Italiana". Kilkadziesiąt metrów dalej po prawej stronie jest zjazd na Trzebuskę, gościniec pięknie obsadzony dorodnym drzewami na dość długim odcinku. Na samej górce po prawej stronie, ponad drzewami możemy zobaczyć lekko zarysowaną wieżę kościoła nienadowskiego. Poniżej przedstawiam dwa widoczki, tamtejszy i sprzed kilku lat.

Zdjęcie nr. 12. W roku 1902 powstała szkoła w Nienadówce Górnej, nauczycielem kierującym była Drezowska Maria. Szkoła znajdowała się około 200 m od

skrzyżowania z drogą na Trzebuskę (karczmarka) w stronę lasu. Nauka odbywała się do wybudowania nowej szkoły w roku 1959. Budynek starej szkoły zaadaptowano na mieszkanie dla nauczycieli. Mieszkała w niej rodzina Adamczyków, później Nędzów. W późniejszym okresie przez kilka lat szkoła stała pusta. Budynek starej szkoły spłonął w latach 80-tych.

Zdjęcie nr. 13. Mało znaczący opis zdjęcia "ojciec organisty", na jednym z poniższych zdjęć, będzie wymienione nazwisko tego organisty. Jest ono dla mnie zaskoczeniem, bo nie słyszałem o takim, który nazywał się Bukowski. Na przełomie wieków w Nienadówce było dwóch organistów, pierwszym był Franciszek Sieradzki ur.1880 - zm. 1955, ojciec Ks. Ludwika Sieradzkiego. Po nim nastał Jakub Ożóg, który był do 1923 roku. Był on ojcem Jana Bolesława Ożoga.

Zagadkowe zdjęcie, było zrobione we wsi Bełechówka pod Jasłem, jednak nazwisko nowożeńców, imię i wygląd opisanego, po porównaniu innych zdjęć wydają się znajome. Moim zdaniem jest to syn Jana Nowaka - dzierżawcy, Szczepan, który 19 czerwca 1904 roku wziął ślub z Zofią Nowak, w kościele parafialnym w Nienadówce. Jako świadkowie zjawili się dwaj panowie Zamojscy - Jan i

Stanisław. Dobra komitywa panów z Nowakami, być może skutkowała przeniesieniem się młodego Szczepana Nowaka na dzierżawę pod Jasło. W późniejszym czasie Szczepan Nowak, to bogaty i szanowany nienadowski gospodarz. Po przewrocie majowym, w roku 1926, Szczepan Nowak był wójtem w Nienadówce, zakładał ze Stanisławem Marczykiem i Szczepanem Pietrygą między innymi sklepik Kółka Rolniczego. Zmarł 24 stycznia 1955 roku i spoczywa na cmentarzu parafialnym w Nienadówce.

Zdjęcie nr. 15. Pasterka z trzema krowami, w tamtych czasach tyle krów musiało należeć do bogatego gospodarza. Dziś takiego widoku już nie zobaczymy.

Zdjęcie nr. 16. Sielski widoczek, chwila uchwycona przed ponad stu laty na kliszy. Nie ma żadnych punktów, które pozwoliłyby z całą pewnością umiejscowić je w dzisiejszych realiach. Na pierwszym planie droga wiejska, najprawdopodobniej w Górną Nienadówkę, tam teren jest bardziej pofałdowany i pagórkowaty jak na zdjęciu. Mężczyzna w kapeluszu dosiadający konia, pod pachą dzierży kosisko do kosy ? Wzdłuż drogi płynie strumyk, który przepływa pod mostkiem/kładką, z lewej strony zdjęcia widać poręcze. Jest to prawdopodobnie późna wiosna, bo za strumykiem na pochylonym terenie widzimy rozciągnięte do bielenia płótno lniane. W Wikipedii znalazłem taki opis tego procederu: Późną wiosną, przy bardzo słonecznej pogodzie, rozkładano tkaniny na łąkach, aby leżąc na słońcu wybieliły się i zmiękły. Od czasu do czasu, bielone tkaniny polewano wodą. Łąki służące do bielenia tkanin, najlepiej takie położone na nachylonych w kierunku południowym zboczach, nazywano blichami.

Wracając do drogi i rzeczki, w tamtych czasach niewiele było miejsc, gdzie był nad rzeczką przerzucony mostek lub kładka. Przejrzałem mapę z 1855 roku i znalazłem trzy takie miejsca, które odpowiadają zdjęciu. Zaznaczyłem je na tej starej mapce. Myślę, że do czasu zrobienia zdjęcia niewiele się zmieniło w tych miejscach. Sprawdziłem je po kolei za pomocą Street View i wybrałem miejsce drugie, to najbardziej pasujące.

Zdjęcie poniżej nie jest wykonane dokładnie z miejsca co stare, ale wchodząc na Street View, możecie porównać te miejsca sami. Widoczna na starym zdjęciu poręcz jest na tym mostku, który znajduje się na odnodze drogi głównej. Do dziś jest to dojazd do domów za rzeczką. Idący mężczyzna w białej koszuli, znajduje się, można powiedzieć, w tym samym miejscu co fotograf robiący zdjęcie jeźdźcowi przed 100 laty. Pagórkowaty teren również niewiele się przez te lata zmienił, zresztą oceńcie sami.

Zdjęcie nr. 17. Czas żniw. Jan Nowak, dzierżawca i późniejszy współ kupujący majątek w Trzebusce.

Zdjęcie nr. 18. Nurtuje mnie tylko jedno pytanie: Gdzie w 1904 roku stał ten budynek, jaką pełnił funkcję i w jakich latach został rozebrany ?

Mam pewne spostrzeżenia i podejrzenia, z którymi się z wami podzielę. Jest wielce prawdopodobne, że na zdjęciach 18 i 19 została uwieczniona "karczma kościelna z piwniczką" oznaczyłem ją strzałką na mapie z 1855 roku, czerwona kropka to miejsce w którym w 1904 roku mieszkała rodzina żydowska Berka Krauta. Na zdjęciu 18, ponad zadem białego konia widać dach budynku, później w tym miejscu stał budynek Kasy Stefczyka. Karczma stoi przy drodze, konie pasą się na pastwisku, w tym miejscu wybudowano budynek spółki mleczarskiej, dziś biblioteki, banku. W miejscu "karczmy" obecnie stoi wszystkim znany, zielony sklep GSu. Kolejne spostrzeżenie odnosi się do zdjęcia 19, poniżej. Budynek jak zauważyłem wcześniej stoi po południowej stronie drogi, koń organisty uwiązany jest przy długiej żerdzi, kilka innych furmanek można było przywiązać do niej w podobny sposób i wstąpić do karczmy. Za budynkiem z prawej i z lewej strony, charakterystyczny nierówny teren znany, z innych zdjęć, tak wyglądał w tamtych czasach nieuregulowany potok płynący przez wieś. Za potokiem możemy zauważyć drogę, wówczas piaszczysty nieutwardzony gościniec, biegnący wzdłuż zabudowań gospodarskich, przeważnie stodół, domy wtedy budowano od strony pól.

Zdjęcie nr. 19. Budynek ten sam co powyżej, pytania takie same. Przed budynkiem jak opisano zdjęcie, stoją konie organisty Bukowskiego. Wcześniej widzieliśmy zdjęcie mężczyzny opisanego jako "ojciec organisty". Jakimś dziwnym trafem, nigdy nie słyszałem o organiście w Nienadówce o nazwisku Bukowski. Wychodzi jednak, że do nowego kościoła został właśnie ktoś taki zatrudniony.
Perspektywa zrobienia tego zdjęcia podpowiadała mi, że już gdzieś ten widok widziałem. Przekopałem swoje zasoby w komputerze i znalazłem, ale niestety, to było tylko złudzenie, któremu i wy możecie dać się ponieść poniżej.

Obraz namalowany w 1879r., przez Apoloniusza Kędzierskiego (1861-1939)
zatytułowany "Żydzi przed karczmą".

Zdjęcie nr. 20. Kościół w parafii Nienadówka wzniesiony w miejsce starego w latach 1895-1897 z fundacji Jana Władysława Zamoyskiego, według projektu Franciszka Stążkiewicza, budowniczego z Rzeszowa. Wybudowany został z cegły, na cokole z kamiennego ciosu. 8 lutego 1901 r. zmarł budowniczy ks. Antoni Momidłowski. 8 lipca tegoż roku nowy Ordynariusz Przemyski ks. bp Józef Sebastian Pelczar mianował proboszczom w Nienadówce ks. Ludwika Bukałę, późniejszego wieloletniego sokołowskiego dziekana. W rok później 1 lipca 1902 r. nowy nienadowski kościół został konsekrowany. Obrzędu tego dokonał sufragan przemyski ks. bp Karol Fischer w towarzystwie ks. Jana Jędrzejowskiego i bratanka zmarłego proboszcza, ks. dr. Stefana Momidłowskiego. Pozostawiono dawny tytuł kościoła: pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła.

Zdjęcie nr. 21. Widok kobiety z grabiami idącej do siana, jeszcze całkiem niedawno był widokiem normalnym, no chyba, że szła burza, wówczas kobiety z grabiami biegły.

Zdjęcie nr. 22. Fundowali tę kapliczkę Grzegorz i Anna Ożogowie w roku 1882, poświęcona została dnia 10 maja 1883r. Proszą przechodnia o Zdrowaś Mario. Nad napisem znajduje się oszklona wnęka z M.B. Szkaplerzną. Na ścianie zachodniej obraz M.B.Leżajskiej. Poniżej ołtarzyk przykryty obrusem i flakon z kwiatami. Z lewej strony kapliczki widzimy ścieżkę, która biegnie w kierunku widocznego stawu plebańskiego. Zdjęcie nr. 10 z kąpiącymi się końmi i dziećmi, zostało być może wykoane tego samego dnia.

Wybudowana została w miejsce wcześniej stojącego tu krzyża, widocznego na mapie z 1855r. Kapliczka w roku 2022 przechodzi gruntowny remont, została też podniesiona do poziomu przebiegającej drogi.

przyg. Bogusław Stępień